در کتاب های درسی چه می گذرد؟! (2)

" وبیان" به نقل از وبلاگ"دیلمی یل" نوشت:

در ادامه‌ی بررسی کتاب‌های درسی و در دنباله‌ی بررسی کتاب‌های زمین‌شناسی دبیرستان، در این پست حدوداً سه صفحه از کتاب زمین‌شناسی دوره‌ی پیش‌دانشگاهی (چهارم دبیرستان) را زیر ذره‌بین می‌گذارم.

این سه صفحه از فصل هشتم کتاب (تحولات گذشته) انتخاب شده است و دوره‌ی پالوزوئیک (حیات کُهن) و مزوزوئیک (حیات میانی) را شامل می‌شود و از صفحه‌ی 104 تا 106 این کتاب است.

مشخصات کتابشناختی چاپی که من در اختیار دارم از این قرار است:

علوم زمین؛ دوره پیش‌دانشگاهی/چاپ سیزدهم/ 1391

در انتهای توضیحاتی که ذیل هر بند از کتاب می‌دهم، یک یا چند منبع معتبر (از میان منابع فراوان این عرصه) را نیز ذکر می‌کنم که به‌کار معلمان محترم زمین‌شناسی بیاید.

 

مهم‌ترین جانور بی‌مهره‌ای که در پالوزوئیک می‌زیسته و سپس در اواخر این دوران نسلش از بین رفته، بی‌مهره‌ای وابسته به گروه بندپایان به‌نام تریلوبیت است. (ص 104)

از بیان فوق چنین بر‌می‌آید که گروه متنوع تریلوبیت‌ها به پایان دوره‌ی پرمین نرسیده منقرض شده‌اند، و این کاملاً غلط است. نقطه‌ی پایانی گروه رو‌به‌افول تریلوبیت‌ها دقیقاً مصادف بوده است با پایان دوره‌ی پرمین در حدود 251 میلیون سال قبل. انقراض کلی این گروه نیز مانند انقراض کلی بیش از 90 درصد کل حیات به‌سبب انقراض دسته‌جمعی پایان پرمین (EPME) رخ داده است. بنابراین اینگونه نبوده است که تریلوبیت‌ها منقرض شده باشند ولی دوره‌ی پرمین هنوز ادامه داشته باشد!

Fossils at a Glance/ Clare Milsom & Sue Rigby/ 2^nd edition/2010

 

در طی دوره اردوویسین نخستین مهره‌داران ظاهر شده‌اند. (ص 104)

بنابر یافته‌های جدید (از اواخر دهه‌ی 1990 بدین سو)، نخستین مهره‌داران در چنگ‌ژیانگ چین کشف شدند که مهمترین نمونه‌‌ی به‌دست آمده میلوکومن‌مینگیا نام دارد. این مهره‌داران نخستین، کمتر از 30 میلیمتر طول داشته‌اند و به کامبرین پیشین (یعنی دوره‌ی قبل از اردوویسین) تعلق دارند. البته نویسندگان محترم کتاب زمین‌شناسی خطای چندانی ندارند، فقط حدود 50 میلیون‌سال از آخرین یافته‌های دیرین‌شناختی عقبند!

Introduction to Paleobiology and the Fossil Record/ Michael J. Benton & David A. T. Harper/ 2009

 

در دوره‌های کامبرین و اردوویسین، زندگی محدود به دریا بود، اما در سیلورین برای نخستین‌بار، زندگی در خشکی آغاز شد. (ص 104)

درست است که حیات در اردوویسین عمدتاً حیات آبزی بوده است ولی نخستین حیات خشکی نه در سیلورین که در همان اردوویسین پدیدار شده است. از جانوران متعلق به اردوویسین، نوعی هزارپای اولیه به‌نام اونی‌کوفورا (onychophora) مشخص شده است و از گیاهان، فسیل هاگ نوعی از نهان‌هاگان اولیه از اردوویسین پسین کشف شده‌ است. اینجا نیز نویسندگان محترم حداقل 12 میلیون‌سال از یافته‌های جدید عقبند!

The Evolution of Plants/ K. J willis & J. C McElwin/ 2002

Palaeobiology II/ Edited by Derek Briggs & Peter Crowther/ 2001

The Paleozoic era: Diversification of Plant and Animal Life / edited by John P. Rafferty/ 2011

 

بقایای گیاهان فراوان این زمان [=کربونیفر]، که همگی از جمله‌ی گیاهان بی‌گل و به‌ویژه نهان‌زادان بودند، در آن مرداب‌ها و زیر گل و لای مدفون مانده، پس از تحمل مراحل تجزیه و فساد، آثار زغال‌سنگی بزرگی را پدید آوردند. (ص 105)

این سخن از بیخ و بن اشتباه است! گیاهان و درختان جنگل‌های انبوه و متراکم دوره‌ی کربونیفر دقیقاً چون تجزیه و فاسد نشده مدفون گردیدند به زغال‌سنگ تبدیل شدند و امروزه به‌دست ما رسیده‌اند. نکته‌ی مهم‌تر اینکه دقیقاً به‌سبب همین دفن‌شدن بدون تجزیه و فساد  (یعنی عدم ترکیب کربن درختان با اکسیژن) بوده است که به‌تدریج مقدار اکسیژن جوی تا 35% (اوج آن در طول تاریخ زمین) بالا رفت. این را مقایسه کنید با مقدار 21% امروزین آن. من در شگفتم که این مطلب را که تقریباً چند دهه است از واضحات دیرشناسی است چگونه نویسندگان محترم درنیافته‌اند؟!

Palaeobiology II/ Edited by Derek Briggs & Peter Crowther/ 2001

 

خزندگان درشت‌جثه‌ی مزوزوئیک را داینوسور می‌گویند. (ص 106)

این سخن کودکانه احتمالاً متأثر از فیلم‌های علمی‌تخیلی گفته شده است!

دایناسورها گروهی بسیار متنوع و موفق بودند که از تریاس پسین شروع به تکامل کردند و تا انتهای کرتاسه، در اوج فرمانروایی بر قلمروهای زمین بودند. بله، این درست است که دایناسورها (عموما و نه لزوماً) جانوران بزرگی بودند، از آرژانتینوسوروس گیاه‌خوار با 35 متر طول و 75 تن وزن گرفته تا اسپاینوسوروس گوشت‌خوار با 17 متر طول. ولی باید دو نکته را در نظر داشت:

1- دایناسورها به‌تدریج به اندازه‌های بزرگ و بزرگ‌تر دست یافتند. گونه‌های اولیه‌ی آنها در تریاس پسین مانند لسوتوسوروس کمتر از یک متر طول داشته است ولی باز هم نامش داینوسور بوده است. اینگونه نیست که این گونه‌های اولیه نامی دیگر داشته‌اند ولی به اندازه‌های بزرگ‌تر که دست یافتند آن‌وقت نامشان را داینوسور گذاشتیم! (واقعاً متأسفم که چنین سخنان سطحی و کودکانه‌ای را در آخرین سال دبیرستان به‌نام علم به دانش‌آموزان تحمیل می‌کنند). دایناسور نام کلی خانواده‌ی بسیار متنوع و متکثر این جانوران است.

 2- اینگونه نبوده است که دایناسورها همگی از اندازه‌های کوچک شروع کرده باشند و همگیهم به اندازه‌های بزرگ و غول‌آسا تکامل یافته باشند و در اوج حضورشان و تا زمان انقراضشانفقط داینوسورهای بزرگ و غول‌آسا در طبیعت به چشم خورده باشد! این سخن کاملا اشتباه است. حتی در اوج حضور آنها نیز به اپیدکسیپتریکس حشره‌خوار بر‌می‌خوریم که 2 کیلو وزن داشته است و 45 سانتیمتر طول. در بین گوشت‌خواران شکارچی هم دینونیکوس به چشم می‌خورد که صرفاً هم‌قد یک انسان بالغ بوده است.

Introduction to Paleobiology and the Fossil Record/ Michael J. Benton & David A. T. Harper/ 2009

Dinosaur paleobiology / Stephen L. Brusatte/ 2012

* * *

احساس من این است که نویسندگان محترم در نگارش این کتاب و ایضاً کتاب سال سوم، اصلاً جدی نبوده‌اند و کار را تفننی دیده‌اند و هیچ ویرایش علمی بر کار صورت نگرفته است و یا منابع مورد استفاده‌ی آنها همان کتاب‌های سی، چهل و یا پنجاه سال قبل و متعلق به دوره‌ی دانشجویی‌شان بوده است و یا هر دو! در هر صورت، دل آدم به درد می آید که کتابی در تیراژی میلیونی به چاپ برسد، در گستره‌ای کشوری توزیع شود، اجبار مطلق در خوانش آن وجود داشته باشد، آن وقت چنین حال و روزی داشته باشد. من آنچه می‌دانستم گفتم و می‌گویم. اما نمی‌دانم چه کسی یا کسانی، و ظرف چه مدت زمانی، قرار است از راه برسند و به تصحیح و ویرایش کتاب‌های درسی همت کنند. واقعاً نمی‌دانم...