علل وعوامل حواس پرتی در نماز و راه های درمان
عنوان پژوهش :
علل وعوامل حواس پرتی در نماز وراههای درمان آن
تهیه وتنظیم :
مدینه احمدی سرگروه معارف متوسطه دوم
اداره آموزش وپرورش منطقه کاکی
آذرماه 92
«بنام خدایی که یادش دریای آشفتگی ها را به ساحل آرامش می رساند وذکر نامش روح وجان را صیقل می بخشد»
مقدمه :
وقتی صدای دل انگیز اذان مناره جان به گوش دل می رسد آدمی با تمام قامت برمی خیزد تا به سوی بهترین عمل بال گشاید ونمازی را از عمق وجود اقامه کند می خواهی تو باشی وخدایت ، تو باشی وخلوت سبز بودن، تو باشی دریایی از عظمت خالق ، دریایی زلال وشفاف که بتوانی آیینه وار خود را در آن به تماشا بنشینی تا فرصت یابی تمام خس وخاشاکهای دنیایی را که بین تو ومعبود فاصله انداخته است از خویش بزدایی وچون پرنده یی سبکبال به سوی پروردگارت به پرواز درآیی .
می خواهی تمام توجهت را معطوف حق سازی وبجز او نیندیشی ،می خواهی فرصت با دوست بودن را غنیمت شمری در سجاده خوشبوی عبادت خداوند دل را با تمام وجود در گروی یار گذاری وچو قطره ای ناچیز خود را به دریای نامنتاهی او پیوند دهی اما چه بسیاز زمانها که کوشیده ایم تا در نماز جز به او نیندیشیم ونتواسته ایم چه بسا خواسته ایم که بین ما واو هیچ فاصله ای نباشد واین خواسته محقق نگشته است ؛
چرا؟
پژوهشی که پیش روی شما عزیزان قرار می گیرد تلاشی است برای اینکه بتوانیم تا حدودی به این سوال پاسخ دهیم امید است خالق متعال به ما این توفیق رابدهد تا درهنگامه برپایی نماز به آنچنان آرامشی برسیم که لذت گفتگو با او را درک کنیم .
موجبات و علل حواس پرتی در نماز
- تندخوانی و شتاب زدگی
از موجبات حواس
پرتی، تند خوانی و تعجیل در اتمام نماز است، که علت سریع خوانی هم، عدم اهتمام به
نماز است. چرا که چنین افرادی، نماز را فقط برای رفع تکلیف می خوانند، لذا با
کراهت و بی میلی عبادت را انجام می دهند و در نتیجه احساس خستگی می کنند
انگیزه تند خوانی، حاضر شدن نزد محبوب کذایی است و از این که چند لحظه ای در نزد
کسی که قلبش متوجه او نیست ایستاده، رنج می برد و می خواهد هر چه سریعتر به طرف
کسی یا کاری که دوست دارد پرواز کند. . .
اگر کسی قلبش متوجه خدا باشد و از این حضور راضی باشد، لزومی برای تندخوانی و فرار
از نماز نمی بیند، چون در محضر کسی است که باید باشد، لذا تمام حواسش را متمرکز به
محبوب واقعی می نماید.
2. گناه
همان طور که
نماز، عامل بازدارنده از گناه است، فحشا و منکرات نیز مانع حضور قلب در نماز است.
نماز و گناه رابطه متقابل و متضاد دارند. کسی که اهل فحشا و منکر است، توفیق تحصیل
حضور قلب در نماز را ندارد، چرا که گناه اثر منفی خود را در نماز می گذارد و از
طرفی نماز به میزان حضور قلب در آن، بازدارنده از معصیت و بزهکاری می باشد و این
که خداوند در قرآن کریم فرموده است
:
«اِنّ الصّلوة تَنهی عنِ الفحشاء و المنکَرِ؛ نماز انسان را از فحشا و منکر باز می
دارد» مسلماً نماز با حضور قلب را اراده کرده است، چرا که حضور قلب یعنی حاضر شدن
قلب در محضر خدا که مبدأ پاکیهاست و قلب آدم فاسق، فاجر و گناهکار نزد معاصی است
نه خدا؛ ممکن نیست دل آدمی هم در معاصی غرق باشد و هم در معنویّات .
. .
.
با دقت معلوم می شود کسی که غرق در شهوات و معاصی است، حقّ معنویّات و نماز را
ضایع می کند و به همین جهت است که خداوند می فرماید :
:
«فَخَلفَ من بعدهِم خلفٌ اضاعُوا الصّلوة و اتّبَعوا الشّهَواتِ فسَوفَ یَلقَونَ
غَیّاً: پس جانشینان این جمعیت پاک و خدا پرست، قومی شدند که نماز را ضایع کردند و
از شهوات پیروی کردند و به دنبال آن به گمراهی افتادند» . .
. . . .
نتیجه آن که با خدا بودن، منافات با اسارت در شهوات و گناه و آلودگی دارد. مسلماً
روح و قلبی که به گناه عادت کرده و انس گرفته نمی تواند قبله خدا و محل توجّه او
باشد .
. .
راههای درمان :
الف. با علل فساد و گناه مبارزه کنیم
ریشه گناه عبارت است از جهل، هوای نفسانی (منفعت) و ترس. اگر می خواهیم گناه از صفحه زندگی ما پاک شود، باید در مرحله اول، گناه را بشناسیم و بدانیم که چه چیزهایی گناه و موجب فساد و آلودگی روح آدمی و اجتماع بشری است و در مرحله دوم به نقش مخرّب گناهان در زندگی خود و بشر توجه کنیم و آثار منفی آنها را با دقّت درک کنیم.
ب. از القائات، جهت ترک گناه کمک گیریم
برای این منظور باید به قلب خود تفهیم کنیم، اگر نماز خوان هستیم پس کلاه برداری برای چه؟ اگر نماز می خوانیم، پس چرا زنا، چشم چرانی، شراب و همراهی با دوست بد...؟ و با توجه به جنبه منفی گناه، از گذشته خود توبه کنیم و با القائات مثبت، امید به خوب شدن و عوض شدن و ... را در خود زنده کنیم.
ج: از خود نماز در ترک گناهان کمک بگیریم
به هیچ وجه نماز را ترک نکنیم، بلکه همواره عزم و همّت خود را متوجّه ترک گناه کنیم و در هنگام نماز به خلوص و حضور قلب بیشتر توجّه کنیم و از آن جا که گناه و نماز رابطه متقابل دارند، به موازات ترک گناه به کسب حضور قلب و خالی کردن قلب از اغیار بپردازیم و این مطلب که «نماز با توجّه، با گناه منافات دارد» را به قلب تفهیم کنیم و با خود تکرار کنیم که قلب پر گناه آشیانه حق تعالی قرار نمی گیرد.
3- چشم چرانی
چشم چران کسی است که کنترل چشم خود را
ندارد و به هر طرفی خیره می شود و چه بسا نگهداری چشم از اختیار او خارج شده و به
صورت عادت در آمده است که ترک آن مشکل به نظر می آید.
.
چشم چرانی قبل از این که برای دیگران مزاحمت و ناراحتی ایجاد کند، برای خود شخص
مضرّ است و موجب آشفتگی، اضطراب، عدم اعتماد به نفس، بی حالی و رخوت نسبت به
معنویات، مخصوصاً نماز می گردد. خداوند سبحان زن و مرد را از چشم چرانی نهی نموده
است. آن جا که فرموده است :
:
«قُل للمؤمنینَ یَغُضّوا مِن ابصارِهِم... و قُل لِلمُؤمِناتِ یَغضُضنَ مِن
اَبصارِهنَّ...؛ به مردان بگو دیدگان خود را فرو خوابانند و.. . به زنان مؤمنه بگو
دیدگان خویش را فرو خوابانند»
.
کسی که معتاد به چشم چرانی شد، فکر و خیال و قلبش مشغول دیده می شود و روحش آشفته
و ذهنش مشوّش می گردد و هنگام عبادت، قوه خیالش با این آشفتگی به پرواز در می آید
و به شاخه هایی پرواز می کند که با چشم خود مشاهده کرده است.
راههای درمان :
کنترل چشم در همه حال
اگر
در بیرون از نماز چشم آزاد بود، محال است هنگام نماز متمرکز به خدا شود، اگر در
بیرون نماز چشم فرّار بود، در هنگام نماز هم آزاد است؛ یعنی هر چه چشم ضبط کرده و
ذخیره کرده، هنگام نماز مزاحم می شود. پس حفظ و کنترل حواس در نماز منوط به حفظ و
کنترل چشم در بیرون از نماز است. چگونه ممکن است کسی که عادت به نگاه پراکنی کرده،
بتواند هنگام عبادت به طرف محبوب واقعی پرواز کند؟ قلبی که آشفته محبوب پنداری
است، چگونه معشوق واقعی را می بیند؟
.
تـو درون نـماز و دل بیرون گـشتها می کنی به جـهانی! .
این چنین حالتی پریشان را شرم نآید نماز می خوانی؟!
4- عوامل بیرونی
در
شکل گیری نظام شخصیتی و روحی آدمیان، علاوه بر عوامل درونی و فردی، عوامل بیرونی
نیز مؤثر است و این واقعیتی است که دین واقع گرای اسلام به آن توجه کرده است، چرا
که روح انسانها دایماً دستخوش تأثیر پذیری از عوامل بیرونی است . .
از عوامل بیرونی، دوست فاسد، مجلس گناه و محیط فاسد را می توان بر شمرد.
الف: دوست فاسد
همنشینی
و مصاحبت با دوست فاسق، اثرات منفی در آدمی می گذارد، چرا که شخصیت انسان بستگی به
شخصیت دوست و همنشین او دارد و این واقعیتی غیر قابل انکار است که امام صادق ـ
علیه السلام ـ به آن اشاره کرد است: :
«المرءُ عَلی دینِ خلیلهِ؛ دین آدمی بستگی به نوع دین دوست او دارد».
.
تو اوّل بگو با کیان دوستی پس آن بگویم که تو کیستی.
.
همنشینی با کسی که تارک نماز است، موجب ترک نماز یا سهل انگاری در آن می شود و
همان طور که دوست بد، اثر منفی در انسان می گذارد، انتخاب دوست خوب، نقش سازنده در
آدمی دارد. همنشینی با کسانی که اهل حضور قلب هستند، زمینه را برای تحصیل حضور قلب
آماده می کند.
ب:مجلس ومحیط فاسد
مجلس
گناه و محیط فاسد خانواده، اجتماع و... جوّ روحی انسان را فاسد می کند و جوّ روحی
فاسد، زمینه لازم را برای رشد معنویات از بین می برد. به میزان تأثیر پذیری از
مجلس گناه و محیط فاسد، معنویات ضعیف می شود. .
به همین جهت است که امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید:
:
«لا ینبَغی لِلمُؤمنِ اَن یجلسَ مجلساً یُعصی الله فیه و لا یقدرُ عَلی
تَغییِره؛[4] شایسته نیست، مؤمن، در مجلسی که معصیت خدا در آن می شود و قادر بر
تغییر آن نیست، بنشیند». مجالست با گناهکاران، روان آدمی را بیمار نموده و اسارت
نفسانی را شدّت می بخشد و ذهن را آشفته می کند .
.
چگونه ممکن است کسی در فلان مجلس فساد، پای فیلم مخرّب ویدئو و ماهواره بنشیند و
بعد در محضر خدا حاضر گردد؟ چگونه ممکن است چشمها به تماشای تصاویر مبتذل و
فیملهایی که رقص فلان رقاص را نشان می دهد، بپردازند و خاطره آنها در نماز مزاحمت
ایجاد نکند؟ چگونه خدا در قلبی که غیر خدا حکومت می کند، جا دارد؟
5- حواس ظاهری :
یکی از عوامل حواسپرتی، متوجه شدن به امور خارجی است، به طوی که به واسطه دیدن تصویری یا شنیدن صدایی چندین صورت خیالی بر ذهن وارد می شود و قلب را مشغول خود می کند.
درمان:
الف) چشم بستن:
بستن چشمها در حین نماز سبب می شود تا تمرکز حواس بیشتری حاصل آید. این امر برای کسانی است که نمی توانند بدون بستن چشمها در نماز با نگاه کردن به محل سجده، تمرکز لازم را کسب کنند و گرنه کسی که می تواند با نبستن چشمها در نماز و با نگاه کردن به محل سجده حواس خود را جمع کند، بهتر است که چشمها را نبندد.
ب) انتخاب مکان خلوت و تاریک:
نمازگزار برای اینکه هیچ چیز او را به خود جلب نکند، باید مکان خلوت و بی سر و صدا، بی منظره و تاریکی را انتخاب کند.
وسواس در قرائت:
اینگونه وسواس موجب می شود نمازگزار از باطن و حقیقت نماز به ظاهر توجه کند و به جای توجه کردن به معنای نماز و کسب حضور قلب، به الفاظ و چگونگی تلفظ آن مشغول گردد، اگرچه رعایت قرائت، از شرایط صحت نماز است، ولیکن شرط صوری است و باید در حد تکلیف آن را انجام داد و نیز از توجه زیاد به ظاهر، باید پرهیز کرد.
درمان:
الف) آشنایی به ظاهر و باطن نماز:
بازیابی و تشخیص روح و حقیقت نماز از ظاهر و صورت آن، در درمان این مرض کمک می نماید. باید بداند که رعایت قرائت و امثال آن، از احکام ظاهری نماز و عبادت می باشند و باید در حد اعتدال و تکلیف به آنها توجه کرد و حضور قلب و تخلیه قلب از اغیار از شرایط باطنیه نماز است و حقیقت نماز با وجود آن معنا پیدا می کند، که هرچه توجه به این معنا زیادتر باشد، نماز کاملتر خواهد شد.
ب) همانند سازی با الگوهای دینی:
برای اینکه نمازگزار متوجه شد که دچار وسواس شده یا نه بهتر است عمل خود را بر علما و فقها عرضه کند و از آنها سؤال کند که آیا مبتلا به این مرض شده یا نه.
ج) تصمیم به ترک وسواس:
بعد از تشخیص مرض و علت آن، در طلب درمان آن بر آید و در این خواستن، مداومت کند که هر وقت، به حالت مرض برگشت، مواظبت کند و دایماً مراقب حال خود باشد که با تمرین و مجاهدت لازم، آهسته آهسته، این بیماری درمان می شود.
6- حواس ظاهری
یکی از عوامل حواسپرتی، متوجه شدن به امور خارجی است، به طوی که به واسطه دیدن تصویری یا شنیدن صدایی چندین صورت خیالی بر ذهن وارد می شود و قلب را مشغول خود می کند.
درمان:
الف) چشم بستن:
بستن چشمها در حین نماز سبب می شود تا تمرکز حواس بیشتری حاصل آید. این امر برای کسانی است که نمی توانند بدون بستن چشمها در نماز با نگاه کردن به محل سجده، تمرکز لازم را کسب کنند و گرنه کسی که می تواند با نبستن چشمها در نماز و با نگاه کردن به محل سجده حواس خود را جمع کند، بهتر است که چشمها را نبندد.
ب) انتخاب مکان خلوت و تاریک:
نمازگزار برای اینکه هیچ چیز او را به خود جلب نکند، باید مکان خلوت و بی سر و صدا، بی منظره و تاریکی را انتخاب کند.
وسواس در قرائت:
اینگونه وسواس موجب می شود نمازگزار از باطن و حقیقت نماز به ظاهر توجه کند و به جای توجه کردن به معنای نماز و کسب حضور قلب، به الفاظ و چگونگی تلفظ آن مشغول گردد، اگرچه رعایت قرائت، از شرایط صحت نماز است، ولیکن شرط صوری است و باید در حد تکلیف آن را انجام داد و نیز از توجه زیاد به ظاهر، باید پرهیز کرد.
راههای درمان:
الف) آشنایی به ظاهر و باطن نماز:
بازیابی و تشخیص روح و حقیقت نماز از ظاهر و صورت آن، در درمان این مرض کمک می نماید. باید بداند که رعایت قرائت و امثال آن، از احکام ظاهری نماز و عبادت می باشند و باید در حد اعتدال و تکلیف به آنها توجه کرد و حضور قلب و تخلیه قلب از اغیار از شرایط باطنیه نماز است و حقیقت نماز با وجود آن معنا پیدا می کند، که هرچه توجه به این معنا زیادتر باشد، نماز کاملتر خواهد شد.
ب) همانند سازی با الگوهای دینی:
برای اینکه نمازگزار متوجه شد که دچار وسواس شده یا نه بهتر است عمل خود را بر علما و فقها عرضه کند و از آنها سؤال کند که آیا مبتلا به این مرض شده یا نه.
ج) تصمیم به ترک وسواس:
بعد از تشخیص مرض و علت آن، در طلب درمان آن بر آید و در این خواستن، مداومت کند که هر وقت، به حالت مرض برگشت، مواظبت کند و دایماً مراقب حال خود باشد که با تمرین و مجاهدت لازم، آهسته آهسته، این بیماری درمان می شود.
7- موانع مقدماتی
الف) پرخوری:
پرخوری علاوه بر مضرات جسمی و فیزیولوژیکی دارای مضرات روحی و روانی نیز هست که از جمله ناراحتیهای روحی آن، مانع بودن از حضور قلب در نماز است. پرخوری و افراط در خوردن در انگیزه های معنوی اختلال ایجاد می کند، البته گرسنگی زیاد و فشار حاصل از آن موجب اختلال در انگیزه معنوی، از جمله همین حضور قلب و اختلال در فعالیتهای عقلی می شود. ترک پرخوری جز از طریق شکم، ممکن نیست. چون هیچ چیز زیانبارتر از پرخوری، برای قلب مؤمن نیست. پرخوری باعث قساوت قلب و تحریک شهوت می شود و گرسنگی، خورش مؤمن و غذای روح و طعام قلب و صحت بدن است.
ب) پرخوابی:
پرخوابی و اعتیاد به آن، جسم را بی حال می کند و موجب ضعیف شدن اراده می گردد و اعتماد به نفس از آدمی سلب می شود که در نتیجه آدمی در مقابل معنویات عکس العمل منفی نشان می دهد. در هنگام نماز، بی حال است و برای خواندن نماز خیلی با سختی بیدار می شود.
راههای درمان:
سپس باید، عزم بر تنظیم اوقات خواب گرفته و زمان مناسب و متعادلی را بر آن تعیین کنیم و دایماً مراقبت بر آن داشته باشیم. در ندامت پرخوابی همین بس که روح عبادت را از آدمی می گیرد و موجب ضعف اراده بر تحصیل امور معنوی می شود. اگر یک بار خواب خود را کنترل کنیم و از لذت سحرخیزی بهره مند شویم، سعی خواهیم کرد که همچنین نعمت بزرگی را از کف ندهیم.
کسالت و خستگی:
نماز را نباید در حال مستی و کسالت خواند، بلکه ابتدا باید خستگی و خواب آلودگی را برطرف کنیم و آنگاه به نماز بایستیم .و همیشه قبل از نماز کسالت را از خود دور کنیم و خستگی را بهانه ای برای دیر خواندن نماز قرار ندهیم.
ت) جلوگیری از بول:
از عوامل حواسپرتی جلوگیری از بول است که فشار حاصل از جلوگیری از آن، موجب عدم تعادل جسمی و به دنبال آن موجب عدم تمرکز حواس و قلب آدمی در نماز می شود.
ث) احکام فقهی و ظاهری:
از عوامل حواسپرتی انجام دادن مکروهات مانند با سر و ریش و لباس بازی کردن، خاراندن بدن، به اطراف توجه کردن، خمیازه کشیدن اختیاری، فشار دادن بند انگشتان، که باعث بطلان نماز نمی شود بلکه باعث می شود حضور قلب از بین برود. به اضافه آنکه با رعایت احکام ظاهری که همه آنها نشانه ادب و حضور می باشد، اهمیت نماز، را به قلب القا می کنیم.
بیهوده گویی:
بیهوده گو، کسی است که مواظبت بر زبان خود ندارد و زبان را بدون موافقت قلب، ایمان و عقل به حرکت درمی آورد. به همین دلیل نمی تواند اعمال معنوی را در لحظاتی با خلوص و توجه کامل انجام دهد.
راههای درمان:
ابتدا برای درمان، می بایست زبان را کنترل کرد و سخن خود را با ارجاع به عقل و قلب بر زبان جاری سازیم:
جان است و زبان است اگر جانت به کار است
زبان دشمن جان است نگه دار زبان را
خودنمایی:
اخلاص از شرایط قلبی مهم نماز است و نقطه مقابلش ریاست که آفت بزرگی است. نماز، علاوه بر آنکه باید صورت و ظاهر آن صحیح باشد، باید نیت و انگیزه آن هم خالص و برای خدا باشد و نه اینکه برای تظاهر و جلب توجه مردم باشد.
درمان:
در شناسایی ریا قدری برای معرفت بیشتر باید به کتابهایی که در این باره نوشته شده رجوع شود و برای ریا کننده سه علامت است:
1- در پیش مردم با نشاط، اعمال را انجام دهد.
2- در تنهایی با کسالت انجام می دهد.
3- دوست دارد در تمام کارهایش مردم او را تمجید و تعریف کنند.
با دانستن این علامات می بایست کمر همت در ترک آن را بست و تصمیم بر خالص نمودن اعمال، به خصوص عبادت برآییم و قبل از عمل و عبادت، قلب و نیت را از غیر خدا پاک کنیم.
8- دسیسه شیطان:
از مهمترین عوامل حواسپرتی وسوسه شیطان است که نمازگزار را هنگام نماز به دام می اندازد. شیطان دایماً از مجرای نفس اماره و هوای نفس وارد عمل می شود و دایماً انسان را وسوسه می نماید.
راههای درمان:
ابتدا می بایست به وجود شیطان، علم و ایمان پیدا کنیم و نقش آن را در عبادت پیدا کنیم و همچنین از خداوند استعاذه بجوییم به جهت پناه بردن به او از شر وسوسه های شیطان و در این استعاذه هم باید صادق باشیم و بر استعاذه مداومت کنیم و آن را در تمام مراحل زندگی به کار بندیم.
نتیجه گیری:
انسانی می تواند نماز را بعنوان میعاد حق قرار دهد که موانع دیدار را بشناسد بکوشد تا درخت ایمان خویش را آنچنان بارور سازد که گردبادهای درونی وبرونی نتواند ارزش این لحظه های ناب را در جلوی دیده اش کمتر سازند وآنگاه که موذن موعد را از بلندای زمان ندا داد تمام امور را به کناری نهد وچونان عاشق شیدایی که پس از تحمل هجر بی شمارکنون فرصت دیدار یافته باشد خویش را به منزلگه یار رساند واز سویدای زمزمه ناب زیستن را آغاز کند.
یارب :به ما توفیقی عطا کن تا در لحظات نماز ومناجات جز به تو نیندیشیم .
بارالها به ما بصیرتی عنایت فرما تا شکوه عظمت تورا آنچنان شایسته توست درک کنیم آنگاه دیگر دنیای ناچیز مادی نمی تواند در لحظه های ترنم نیایش وعبادت بین ما وتو پرده شود.
پروردگار : حلاوت عبادت بر کام دلمان بچشان تا حلاوت دنیایی ما را از تو جدا نسازدتا فردای محشرکه مولایمشاهد وناظر است با افتخار بگویم من سجاده سرخ عروجت را با جان ودل درک کردم ولحظه های ناب مناجات را قدر دانستم.
منابع وماخذ:
1- امام عصر
2- وبلاگ نورالهدی
3- سایت ستاد اقامه نماز
- ۹۲/۱۰/۱۴
